1 اصطلاح جنبش­های اجتماعی­نوین برای توصیف جنبش­هایی به کار برده می­شود که در اواخر دهۀ 1960 به واسطۀ اقدام جمعی در عرصۀ اجتماعی فعال بودند. از مهمترین جنبش­های نوین اجتماعی می­توان به جنبش­زنان، جنبش­صلح و جنبش­زیست­محیطی اشاره نمود. رشد سریع و شتابان جوامع صنعتی بدون در نظر گرفتن تخریب محیط زیست، مسائل و معضلات فراوانی را به وجود آورده است. از مهمترین مشکلات موجود می­توان به فرسایش خاک، و انواع آلودگی­ها اشاره نمود. مجموعۀ این عوامل، زمینه را برای شکل­گیری جنبش­های زیست محیطی فراهم نموده اند. نوشتار حاضر تلاش می­کند تا به این پرسش پاسخ دهد که جنبش­های زیست محیطی­نوپدید چگونه در قالب جنبش­های اجتماعی­نوین قابل تحلیل هستند؟ و چه افزوده­هایی بر جنبش­های اجتماعی­نوین داشه­اند؟ بنابراین، با روش کیفی تفسیری، شیوۀ مطالعات موردی چیستی و چرایی جنبش­های زیست­محیطی­نوپدید را مورد بررسی قرار می­دهد. یافته­های تحقیق نشان می­دهند که بحران­های زیست محیطی زمینه را برای شکل گیری، فعالیت وتاثیرگذاری جنبش­های زیست­محیطی­نوپدید فراهم نموده اند. از اینرو جنبش­های زیست محیطی­نوپدید به منظور رویارویی با بحران­های موجود، در ابتدا به افزایش آگاهی های عمومی پرداخته و سپس سازمان­ها و گروه­های طرفدار محیط­زیست را ایجاد نمودند و در نهایت با ورود به عرصه سیاست، با استفاده از ابزارها و شیوه های جدید به بیان خواسته­ها و اعتراض­های خود به شیوه­های مسالمت­آمیز پرداخته اند تا از این طریق، ضمن وادار کردن حکومت­ها به پاسخگویی و در نهایت ورود مستقیم به عرصۀ سیاست به عنوان گروه­های ذی­نفوذ و احزاب­سیاسی بتوانند در حوزۀ سیاست عمومی تأثیرگذار باشند. در نتیجه حجم وگستره قدرت اجتماعی و تاثیرگذاری سیاسی جنبش­های زیست­محیطی نوپدید باعث باز پروری و غنی­سازی جنبش­های نوین اجتماعی شده است. به گونه­ای که امروزه می­توان آنها را بعنوان نیروهای اجتماعی قدرتمند و بازیگرانی تاثیرگذار، در عرصه جامعه شناسی­سیاسی مورد شناسایی و تحلیل قرار داد.

برای یافتن گویاترین تعبیر معنویت گرایی های نوپدید، ابتدا باید معنای دین و عرفان را به درستی بررسی کنیم. به نظر می رسد «دین»، تجربه مواجهه با امر قدسی است و لزوم هماهنگی انسان با آن و این مواجهه و هماهنگی، در مجموعه منسجمی شامل ابعاد نظری، عملی و اجتماعی خود را آشکار می سازد. «عرفان» نیز رویکردی شهودی، باطن گرا و غالبا وحدت وجودی است که در بافت دین خاصی قرارمی گیرد و انسان های عارف را به عمق آموزه های رهایی بخش و تعالی آفرین آن دین رهنمون می سازد. با این تعاریف، جنبش های نوپدید معنوی، بیشتر به تعریف و خصوصیات «دین» نزدیک اند تا «عرفان». توضیح آنکه درون مایه اصلی این جنبش ها، «معنویت»، آن هم از نوع «معنویت نوین» است. «معنویت نوین» اعتقاد و احساساتی عمیق نسبت به روح آدمی و ارزش های غیرمادی زندگی انسان است. این نوع معنویت، خود را از دین سنتی مستقل کرده و حتی با آن به رقابت پرداخته است؛ در نتیجه، به دو وجه، «دین» خوانده می شود: یکی با تسامح و مجاز (چرا که همچون دین سنتی، به ارضای نیازهای دینی انسان ها پرداخته است)؛ و دیگری به جهت اینکه کمابیش بر اجزای ذاتی و عرضی مفهوم «دین» مشتمل است.

جوامع امروزی خواه ناخواه در معرض شرایطی قرار دارند که به واسطه ی فرایند پیچیده ی جهانی شدن پدیدار گشته و ساحت های گوناگون آن ها اعمّ از اقتصاد، فرهنگ و سیاست متأثر از آن است. هرگونه سخن درباره ی جنبش های نوپدید دینی، از آن رو که به مثابه ی پدیده هائی جهان محلی از امکانات برآمده از جهانی شدن برای پیشبرد اهدافشان بهره می گیرند و در معرض دگرگونی آموزه هایشان از رهگذر تعاملات جهانی نیز هستند، بدون ملاحظه ی چشم اندازی جهانی ممکن نیست. بسیاری از جنبش های نوپدید دینی در ژاپن، در بستر انقلاب فناوری اطلاعات و قرارگرفتن در معرض دادوستدهای اطلاعاتی جهان جهانی شده، خود را با اقتضائات جهانی شدن تطبیق داده اند و حتی اگر در مواردی (نظیر آئوم شینریکیو) در مخالفت با جهانی شدن گام برداشته اند، اما هم زمان از ظرفیت های آن نیز استفاده کرده اند. برخی از جنبش های نوپدید دینی ژاپنی در عصر پساآئومی (نظیر کاگامیکیو)، نه تنها جویای توامان هویت جهانی و هویت محلّی اند، بلکه با ظاهرشدن در کسوت نوعی فرا-دین جهانی، خود را با اقتضائات برآمده از جهانی شدن تطبیق داده اند و معطوف به هر دو امر دینی و امر سکولار در عرصه های محلّی و جهانی شده اند.

در این مقاله، تعریف جدید و کاملی، مبتنی بر تعاریف گذشته از «جنبشهای نوپدید دینی» ارائه می شود. نگارنده هر چه ضرورتهای ارائه چنین تعریفی را در سر میپروراند، درمییابد که هر ضرورتی در دل خود با چالشی بزرگ دست به گریبان است. با این همه، به بررسی و تنظیم تعاریف گذشته می پردازد و مبتنی بر روش «تعریف با تحلیل مضمون» و «تعریف با ارجاع به مصداق» دو تبیین متفاوت از جنبشهای نوپدید دینی را فراهم می آورد. او در آخر نشان میدهد که برای درک چیستی جنبشهای نوپدید دینی تنها دو راه وجود دارد. ارائه تعریف خاص و موردی ناظر به پارهای از جنبشهای معنوی، که میتواند گروه نمونه را به خوبی تبیین و روشن سازد لکن فاقد جامعیت بر مصادیق خارجی است و دیگری ارائه تعریف عام و کلی ناظر به قدر متیقنهای فرقهای. این گزینه که چیزی جز ادغام دو روش تحلیل مضمونی و ارجاع به مصداق نیست، در تلاش برای اثبات جامعیت بر مصادیق خارجی قابل تقدیر است و به خوبی میتواند بسیاری از چالشهای ارائه تعریف را به نحو قابل قبولی پاسخ گوید.

معنویت گرایی جدید پدیده ای جهانی است که ریشه در تحولات دینی، سیاسی و فرهنگی جهان دارد. محققان در بررسی دلایل ظهور چنین پدیده ای، به عواملی چون پیشرفت تکنولوژی ارتباطات، مدرنیته، چالش های فکری و اعتقادی مقابل ادیان نهادینه و مطالبات جمعی در قالب دفاع از آزادی عقیده و دین اشاره دارند. اما این نوع تحلیل ها در سطح کلان و بدون توجه به خود کنشگر یا با کم توجهی به او انجام شده است. این مقاله در سطح خرد به یک بُعد از ابعاد گرایش به جنبش نوپدید دینیِ (New Religious Movement) اکنکار (Eckankar) در تهران محدود است که در آن نویسندگان می کوشند با تکیه بر نظریه «محرومیت» (Deprivation Theory) و نزدیک شدن به ذهنیت کنشگر، درکی جدیدتر از چرایی گرایش به این جنبش را حاصل کند. داده ها با دو روش بررسی منابع موجود و مصاحبه عمیق با گروندگان به اکنکار نشان می دهند گروندگان در یک یا چند حیطه از زندگی فردی و اجتماعی خود، خلأ و محرومیتی را احساس کرده اند؛ از این رو به اکنکار پیوسته اند که آن را نوعی جبران کننده در برابر احساس محرومیت یافته اند.

عرفانهای نوظهور مفهومی است که مانند تمام مفاهیم حوزه علوم انسانی دارای تعریف مشخص و متقنی نیست اما در مقام تعریف کلی می توان گفت عرفانهای نوظهور به گروههای معنویت گرایی که بعد از 1800 میلادی به خصوص دهه 1960 میلادی به بعد، مبتنی بر مولفه های مدرنیته بالاخص اومانیسم، سکولاریسم، عقلانیت ابزاری و غیره شکل گرفته و داعیه به سعادت رساندن و شاد کردن انسان معاصر به شیوه های انفسی دارند ، اطلاق می شود. با توجه به اینکه یک چالش بنیادین بین هویتهای ایجابی این معنویت های مدرن با هویت اسلامی-ایرانی کشور و در واقع انقلاب اسلامی وجود دارد، عدم درک صحیح و شناخت این پدیده می تواند تبعاتی را متوجه آینده ی انقلاب اسلامی خواهد نمود، چرا که معنویت های نوپدید برگرفته از مبانی نظام لیبرال دموکراسی با حرکتی نرم و خزنده به دنبال عرفی (سکولار) نمودن معنویت می باشند که بالتبع در مخالفت صریح با معنویت الهی منبعث از اسلام ناب و انقلاب اسلامی می باشد، رشد و نفوذ این گروهها در بلندمدت با توجه به انحرافی که ناآگاهانه در ذهن مخاطب از معنویت ایجاد می کند ، می تواند هویت افراد را تحت تاثیر قرار داده و باورهای دینی را خدشه دار نماید، به همین دلیل شناخت و مدیریت آن لازم و تنها در پرتو بصیرت صورت می گیرد. این مقاله برای نشان دادن پیامدهای معنویت های نوپدید در مستحیل کردن هویت الهی و ایرانی انقلاب اسلامی (هدف) می باشد و از شیوه ی توصیف و تحلیل، بهره می برد(روش).

عرفانهای نوظهور در یک نگاه وسیع به هرگروه معنویت گرا گفته می شود که بعد از دهه 1800 میلادی مبتنی بر مولفه های مدرنیته بالاخص اومانیسم، سکولاریسم، عقلانیت ابزاری و غیره، داعیه ایده جدید و آسانی در به سعادت رساندن انسان معاصر را دارند. معنویت های نوپدید برگرفته از مبانی نظام لیبرال دموکراسی به دنبال سکولاریزه نمودن معنویت دینیِ منبعث از انقلاب اسلامی است. هدف این مقاله تبیین مولفه-های اثرگذار عرفان های نوظهور بر هویت جامعه می باشد که به روش توصیفی و تحلیلی و ابزار گردآوری اسناد و مدارک و روش گردآوری اسنادی انجام شده است. هویت برخاسته از دین، میتواند پاسخ گوی همه ی نیازهای معنوی و روانی انسانی باشد و از آن جایی که نگاه توحیدی دارد و با فطرت انسان عجین است ، بهترین پاسخ گوی احتیاجات بشری است. جنبش های نوپدید که بانیان اصلی معنویت های نوپدید دینی هستند با استفاده از نفوذ در میان پیروان ادیان، به دنبال آن هستند که بگویند آن هویتی که در قالب معنویت نوپدید عرضه میشود، همان هویت مذهبی است که سابق برآن ادیان ابراهیمی مطرح مینمودند. آن ها به دنبال اثبات این نکته هستند که معنویت جدید از دین های آسمانی جدا شده و دیگر ضرورتی در دین داری معنویت داران وجود ندارد. هم چنین آن ها به دنبال نابودی میراث فرهنگی و پیشینه ی معنویت دینی هستند. نتیجه ی این نوع معنویت های دروغین، ظلم و استعمار آحاد مردم خواهد بود که به تبع آن بتوانند آثار انقلاب اسلامی را به تدریج کم رنگ نمایند و به عمر نظام اسلامی خاتمه بخشند. نفوذ معنویت های نوپدید در هویت دینی انقلاب اسلامی، معنویت های تازه ای را می آفریند که تشخیص آن از ناسره، تنها در پرتو بصیرت صورت می گیرد.

در دهه های اخیر، شکل گیری گروه های نوپدید دینی و معنوی و جذب شدن مردم، به ویژه، جوانان و نوجوانان به این گروه ها مشکلاتی را برای بخشی از خانواده ها و برخی از نهادهای حکومتی فراهم آورده است. مواجهۀ مناسب با این واقعیت مبتنی بر شناخت دقیق و بی طرفانۀ آن است و شناخت دقیق آن در دنیای جهانی شدۀ کنونی، مبتنی بر شناخت تحولات مشابه در دیگر نقاط جهان است. تنها از چشم اندازی چندگانه و تطبیقی می توان به شناختی کامل رسید، روندهای اجتماعی مؤثر و جهتگیری آن ها را درک کرد و مواجهۀ مناسب را تشخیص داد. ویژگی های مهم گروه های نوپدید دینی و معنوی متعدد هستند و هر کدام شایستۀ مطالعه ای جداگانه می باشند. در این مطالعه، با تحلیل و استنتاج منطقی از پژوهش ها و یافته های جامعه شناسی دین، فقط یکی از این ویژگی ها، یعنی چگونگی برهم کنش و تعامل میان جامعه و گروه های نوپدید دینی و معنوی از چشم اندازی جهانی و در مقایسه با نمونه ای داخلی بررسی شده است. در جامعۀ ایران، واکنش بخش های سنتی جامعه، هماهنگ با نهادهای رسمی، در مواجهه با این گروه ها خصمانه است، در حالی که این گروه ها در بخش های دیگری از جامعه رواج پیدا می کنند. پژوهش ها نشان می دهد که رواج این گروه ها را نمی توان، تنها نوعی نفوذ خارجی دانست، بلکه رشد این گروه ها، بیشتر تحولی فرهنگی و دینی و متأثر از روندهای کلان اجتماعی است و بنابراین، مسائلی را که در برهم کنش با جامعه به وجود آورده اند، نمی توان صرفاً با برخورد فیزیکی و امنیتی حل کرد.

تعامل و تقابل نهاد روحانیت با سیاست و رویارویی علمای شیعه با حکومت یکی از مهم ترین مقولات اجتماعی و تاریخی در یک صد سال اخیر می باشد. واقعه «رژی» یا همان جنبش تنباکو که با فتوای مذهبی میرزای شیرازی به اوج رسید، توانست بر سلطه انگلیسی ها آسیب و خلل جدی وارد کرده و نظام استبدادی قاجار را به چالش جدی فراخواند.در چند و چون و ماهیت و خاستگاه این جنبش تاکنون تحلیلها و نظرات مختلفی از سوی متفکران و صاحبنظران حوزه تاریخ مطرح شده است. امام خمینی در مقاطع و موارد مختلف به حادثه «تنباکو» توجه ویژه مبذول داشته و آن را به عنوان سرفصل مهمی در تاریخ مبارزات مردم این سرزمین معرفی نموده است. این مقاله ضمن یادآوری نظرات مختلف پیرامون آن حادثه بر آن است تا بر تکیه بر مدارک گفتاری و نوشتاری امام خمینی به تبیین نظرات ایشان حول آن واقعه تاریخی بپردازد.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.